Ένα «τρικ» για να ενισχύσουμε τη βλεμματική επαφή σε περιπτώσεις αυτισμού
«Τα μάτια είναι ο καθρέφτης της ψυχής μας».
Ένα από τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα στα παιδιά με αναπτυξιακές διαταραχές είναι η έλλειψη βλεμματικής επαφής, δηλαδή η αποφυγή του άμεσου κοιτάγματος στα μάτια του συνομιλητή τους. Πολλές φορές οι γονείς των παιδιών με αυτισμό εκλαμβάνουν την συγκεκριμένη συμπεριφορά ως απουσία ενδιαφέροντος ή συναισθήματος. Θα πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι αν ένα παιδί αποφεύγει τη βλεμματική επαφή μαζί μας, αυτό δε σημαίνει απαραίτητα ότι δεν μας προσέχει ή ότι δεν μας θέλει, δεν μας αγαπάει. Είναι πιθανό το ίδιο το παιδί να μην βρίσκει ουσία στο άμεσο κοίταγμα ή να το βρίσκει ενοχλητικό, ακόμη κι αγχωτικό.
Είναι γεγονός ότι η βλεμματική επαφή αποτελεί ένα από τα πιο δυνατά σημεία στην αλληλεπίδραση και στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Όπως λέει και ένα παλιό ρητό «τα μάτια είναι παράθυρα στην ψυχή μας». Μέσα από αυτά μπορούμε να καταλάβουμε συναισθήματα, προθέσεις, διαθέσεις. Μέσα από τα μάτια επικοινωνούμε πέρα και πιο βαθιά από τα λόγια. Η επίτευξη της βλεμματικής επαφής λοιπόν μπορεί να είναι ένας από τους πιο βασικούς στόχους στην εκπαιδευτική διαδικασία σε περιπτώσεις αυτισμού.
Πώς πετυχαίνουμε την βλεμματική επαφή;
Πριν από την οποιαδήποτε παρέμβαση για ανάπτυξη βλεμματικής επαφής, θα πρέπει πρώτα να ενισχύσουμε την αμοιβαία αλληλεπίδραση. Με άλλα λόγια το παιδί θα πρέπει είναι σε θέση να αντιδρά άμεσα και ανάλογα σε κάποια συγκεκριμένη ενέργειά μας. Για να το πετύχουμε αυτό χρειάζεται εξάσκηση. Εκπαιδεύουμε το παιδί να αντιδρά με ορισμένο τρόπο. Για παράδειγμα, το μαθαίνουμε ότι όταν παίζουμε ένα παιχνίδι κατηγοριοποίησης με κάρτες και του τείνουμε μία κάρτα, εκείνο οφείλει να την πάρει στα χέρια του και κατόπιν να την τοποθετήσει στην κατηγορία που της ταιριάζει. Για αρχή, επιλέγουμε να «διδάξουμε» αντιδράσεις σε δραστηριότητες που αρέσουν στο παιδί.
Το τρικ «σταματώ-περιμένω»
Αφού το παιδί έχει μάθει να αντιδρά καταλλήλως στο ερέθισμα μας –ύστερα από πολλές επαναλήψεις- χρησιμοποιούμε ένα «τρικ» για να πετύχουμε την βλεμματική επαφή ταυτόχρονα με την αντίδραση του. Κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας μας σταματάμε ξαφνικά αυτό που το παιδί έχει συνηθίσει να κάνουμε και περιμένουμε. Στο παράδειγμα με τις κάρτες, μπορούμε να μην του δώσουμε κάποια κάρτα στον αναμενόμενο χρόνο.
Το αποτέλεσμα θα είναι ότι το παιδί θα απορήσει. Στον αυτισμό τα παιδιά συνηθίζουν να ολοκληρώνουν μια δραστηριότητα την οποία έχουν μάθει να κάνουν από την αρχή μέχρι το τέλος με συγκεκριμένο τρόπο. Το παιδί στο παράδειγμα μας λοιπόν αναμένει από εμάς να πάρει την επόμενη κάρτα του, μέχρι να τελειώσουν όλες. Αν εμείς ξαφνικά δεν του δίνουμε κάποια κάρτα ενώ υπάρχουν ακόμη διαθέσιμες κάρτες, τότε θα κάνει αντανακλαστικά κάποια κίνηση είτε για να μας προτρέψει να συνεχίσουμε είτε για να δει τι συμβαίνει και έχει διακοπεί η δραστηριότητα.
Ενδέχεται το παιδί να κάνει μια χειρονομία χωρίς να μας κοιτάξει για να συνεχίσουμε. Σε αυτή την περίπτωση περιμένουμε λίγο ακόμη για να του αυξήσουμε την απορία ως προς το γιατί έχουμε σταματήσει και να το ωθήσουμε να μας κοιτάξει για να ικανοποιήσει την περιέργεια του. Δεν περιμένουμε πάνω από πέντε δευτερόλεπτα σε αυτό το σημείο, ώστε να μην προκαλέσουμε πίεση. Δίνουμε την κάρτα ακόμη κι αν δεν μας έχει κοιτάξει.
Συνεχίζουμε κανονικά δίνοντας κάρτες στο παιδί, το οποίο εξακολουθεί να μην αναπτύσσει βλεμματική επαφή μαζί μας. Μετά από λίγη ώρα επαναλαμβάνουμε το «τρικ» αυξάνοντας κατά δύο με τρία δευτερόλεπτα το στάδιο της αναμονής.
Στατιστικά τα παιδιά με αυτισμό μόλις περάσουν γύρω στα δέκα δευτερόλεπτα – σε μερικές περιπτώσεις χρειάζονται περισσότερα ή λιγότερα- γυρίζουν να μας κοιτάξουν. Αμέσως μόλις το παιδί αναπτύξει βλεμματική επαφή μαζί μας του δίνουμε την κάρτα και συνεχίζουμε την δραστηριότητα. Ανά διαστήματα σταματάμε και το περιμένουμε να μας κοιτάξει.
Είναι σημαντικό να υπάρχει άμεση ανατροφοδότηση (του δίνουμε την κάρτα) αμέσως μετά το κοίταγμα του (να μην περάσει πάνω από ένα δευτερόλεπτο για να του δώσουμε την κάρτα), ώστε να συνδέσει το κοίταγμα του προς εμάς με άμεση δράση από εμάς.
Εφόσον η όλη διαδικασία επαναληφθεί πολλές φορές θα παρατηρήσουμε ότι το παιδί θα μας κοιτάζει ολοένα και πιο γρήγορα όταν θα περιμένει να του δώσουμε την κάρτα του, αλλά και ότι το κοίταγμα του ενώ τις πρώτες φορές θα είναι φευγαλέο, σταδιακά θα γίνεται πιο διαρκές μέχρι να λάβει αυτό που θέλει. Με το πέρασμα του χρόνου το παιδί θα μας κοιτάζει σε κάθε κάρτα που θα του δίνουμε.
Μπορούμε να εφαρμόσουμε το τρικ «σταματώ-περιμένω» σε πληθώρα δραστηριοτήτων, πετυχαίνοντας σε βάθος χρόνου βλεμματική επαφή σε πολλές διαφορετικές περιπτώσεις και κάνοντας τελικά το παιδί να κατανοήσει ότι το κοίταγμα είναι απαραίτητο συστατικό σε οποιαδήποτε δραστηριότητα, κατά την οποία υπάρχει αλληλεπίδραση.
Tip: Δεν αναγκάζουμε ποτέ το παιδί να μας κοιτάξει στα μάτια –ούτε λεκτικά ούτε σωματικά. Του δίνουμε χρόνο να κινητοποιηθεί από μόνο του. Όσο κι αν κάποιες φορές η όλη διαδικασία φαίνεται αργή, είμαστε υπομονετικοί και το ανατροφοδοτούμε πάντοτε με την κάρτα ή με οτιδήποτε άλλο χρησιμοποιούμε κάθε φορά. Θέλουμε το παιδί στο τέλος της δραστηριότητας να είναι χαρούμενο και να μην έχει νιώσει ματαίωση. Θέλουμε η οποιαδήποτε εκπαίδευση του παιδιού να είναι συνδεδεμένη μέσα στο μυαλό του μόνο με θετικά αποτελέσματα.